W
drugiej połowie XVI w. posiadłości Danii na Półwyspie Skandynawskim obejmowały
Skanię, Blekinge, Halland i Norwegię z Bohuslänem oraz wyspy Ozylię i Gotlandię
na Bałtyku. Władcy duńscy wysuwali także pretensję do znajdującej się od 1561
r. pod kontrolą szwedzką Estonii. Dania kontrolowała przede wszystkim drogi
wodne prowadzące w głąb Morza Bałtyckiego, tj. cieśniny Bełt i Sund.
Posiadłości duńskie odcinały Szwecję od morza zachodniego (Północnego), do
którego Szwedzi mieli dostęp jedynie przez wąski korytarz u ujścia rzeki Göta
älv. Głównym celem szwedzkiej polityki zagranicznej od połowy XVI w. stało się
więc przełamanie duńskiej supremacji i wyrwanie się z duńskiego „okrążenia”.
Nieudaną próbę wyłamania się z wspomnianego okrążenia podjął Eryk XIV (1560–1568)
w zmaganiach I wojny północnej (1563–1570).
Rywalizacja
pomiędzy Danią a Szwecją w pierwszym dziesięcioleciu XVII w. uległa dalszemu
zaostrzeniu. Jeszcze na początku XVII w. Dania miała szansę na zdobycie pełnej
hegemonii na Bałtyku. Król duński,
Chrystian IV (1588–1648),
wiązał te plany z zamiarem podporządkowania sobie Szwecji i przywróceniem unii
kalmarskiej. Z dążeń tych zdawał sobie sprawę król szwedzki Karol IX
(1604–1611).
Kryzys
wewnętrzny w Szwecji w latach 90. XVI w. nie pozwalał na podjęcie przez ten
kraj bardziej zdecydowanych kroków wobec Danii w tym okresie. Sytuacja zmieniła
się w pierwszym dziesięcioleciu XVII w., kiedy pozycja Karola IX została wzmocniona,
a sytuacja wewnętrzna ustabilizowała się. Polityka króla była nastawiona na
wyłamanie się ze stałego zagrożenia ze strony Danii poprzez wzmocnienie
gospodarcze państwa. W tym celu podjęto próbę zbliżenia się z Holandią oraz
założenie przy pomocy Holendrów nowego miasta – Göteborga na wyspie Hisingen,
aby w ten sposób ominąć cło sundzkie.
Działania
Karola IX spotkały się z przeciwdziałaniami Chrystiana IV, dla którego jednym z
głównych celów w polityce zagranicznej było utrzymanie dominującej pozycji Danii
na Bałtyku. Król duński zajął początkowo wyczekujące stanowisko wobec
detronizacji Zygmunta w Szwecji. Koniec polsko-szwedzkiej unii personalnej
leżał w interesie Danii, zaś Chrystian IV miał nadzieję na uzyskanie dużych
ustępstw ze strony Szwecji. Do mediacji duńskiej w konflikcie Zygmunta i Karola
Sudermańskiego jednak nie doszło. Osobiste zaangażowanie władców Danii-Norwegii
i Szwecji zmniejszało możliwość pokojowego zażegnania sporu. Nastroje w obu
krajach były jednak umiarkowane a arystokartyczne rady w obu państwach
opowiadały się za pokojowym rozwiązaniem konfliktu. Mimo to wybuch otwartej
wojny pozostawał jedynie kwestią czasu.
Przyczyny
Przed
1610 r. istniało wiele punktów zapalnych. Karol IX podjął próbę przekształcenie
Zatoki Fińskiej w szwedzkie wody terytorialne. Duńczyków irytowała także
blokada Rygi i innych portów bałtyckich w ramach toczonych wówczas wojen
szwedzko-polskich. Działalność szwedzkich korsarzy, którzy pod pretekstem
popieranej przez rząd szwedzki blokady handlu ryskiego napadali na wszystkie
statki obce na całym Bałtyku, zmniejszała dochody kupców duńskich oraz skarbu
duńskiego z cła sundzkiego, podstawowego źródła dochodu państwa. Strona
szwedzka z kolei żądała zwolnienia z cła sundzkiego. Duńczyków oskarżano
również o porywanie marynarzy ze szwedzkich statków i przymusowe wcielanie do
floty duńskiej.
Najpoważniejszym
oficjalnym punktem spornym była jednak kwestia niejasnej przynależności
położonych na północy Półwyspu Skandynawskiego ziem zasiedlanych przez
Lapończyków. Granice w tym rejonie nie były ściśle wytyczone i pretensje do
nich wysuwały Dania, Szwecja oraz Rosja. Lapończycy przemieszczali się
swobodnie po rozległym terytorium Laponii. Dopiero w XVI w. podjęto próby ściągania
od nich podatków.
Traktat
pokojowy zawarty w Tiawzinie (1595) uregulował sprawę stałej granicy pomiędzy
Szwecją a Rosją. Sprawa dokładnego wytyczenia granicy szwedzko-norweskiej
pozostawała nadal kwestią otwartą i próby ściągania podatków od Lapończyków
były podejmowane przez obie strony.
Odkrycie
drogi morskiej do Archangielska spowodowało wzrost ekonomicznego znaczenia
północnych wybrzeży Norwegii. Obszar „Oceanu Północnego”, obejmujący Morze
Barentsa i Morze Arktyczne, został uznany za panowania Chrystiana IV za wody
terytorialne Danii. Przy zamku Vardøhus król duński zaczął pobierać cło od
przepływających tamtędy statków.
Ze
swej strony pretensje do pasa wybrzeża Finnmarku, od granicy rosyjskiej przy
Varangerfjorden aż po Titisfjord (na południe od Narwiku), wysunął Karol IX,
przybierając podczas koronacji w 1607 r. tytuł „króla Lapończyków i Kajenów w
Nordlandii”. W 1608 r. nadał on prawo połowu ryb u północnych wybrzeży Norwegii
mieszkańcom nowo założonego Göteborga, rozciągając to prawo w 1610 r. na
mieszkańców Lubeki.
Chrystian
IV nabrał przekonania, że jedynym sposobem na rozwiązanie sporów
szwedzko-duńskich może być tylko wojna, którą planował od przynajmniej 1600 r.
Król duński śledził rozwój sytuacji wewnętrznej w Szwecji, aby wybrać
najdogodniejszy moment na rozpoczęcie działań zbrojnych. Zapędy Chrystiana IV
były powstrzymywane przez członków duńskiej Rady Królestwa (Rigsråd), która przedkładała pokojowe
rozwiązanie sporu.
Także
Karol IX był powstrzymywany przez szwedzką Radę Królestwa (Riksråd) od podjęcia otwartej wojny. Jej członkowie popierali
stanowisko króla w kwestii przynależności północnej części Półwyspu
Skandynawskiego, jednak nie za cenę wojny z Danią. Członkowie duńskiej Rigsråd i szwedzkiej Riksråd spotykali się na granicy, gdzie
podejmowano próby pokojowego rozwiązania konfliktu, według ustalań traktatu
szczecińskiego (1570). Negocjacje te przesunęły wybuch otwartej wojny o kilka
lat.
Jednak
około 1610 r. sytuacja stała się tak napięta, że wybuch wojny był nieunikniony.
Szwedzi coraz bardziej ograniczali swobodę żeglugi bałtyckiej, co bezpośrednio
godziło w interesy Danii. Jednocześnie strona szwedzka angażowała się
militarnie w interwencję w Rosji (kampania Jakoba De la Gardiego). Chrystian IV
uznał, że jest to najdogodniejszy moment do przeprowadzenia ataku. W styczniu
1611 r. do swoich planów wydania wojny Szwecji udało mu się także przekonać
duńską Rigsråd, której zagroził, że
jeśli nie pozwoli mu na wypowiedzenie wojny jako królowi Danii, to wojnę wyda
jako książę Szlezwiku-Holsztynu.
Plany duńskie
Plan
ataku duńskiego był już przygotowany i przewidywał szybkie złamanie szwedzkiego
oporu. Zamierzano przeprowadzić atak na Kalmar, Jönköping i Älvsborg, które
strzegły południowych granic Szwecji. Zamierzano przede wszystkim odciąć
Szwecję od kontaktów z zagranicą poprzez blokadę ujścia rzeki Göta älv oraz
portów bałtyckich.
Do
działań przeciw Szwecji zamierzano wystawić łącznie około 25 000 ludzi.
Pierwszym posunięciem miało być opanowanie Kalmaru za pomocą korpusu liczącego
3000-4000 ludzi. Następnie planowano zajęcie wyspy Olandii. Zajęcie Kalmaru i
Olandii dawało Danii mocny punkt oparcia, skąd łatwiej było kontrolować żeglugę
na południowym Bałtyku.
Duńskie
siły główne, w liczbie około 8000 ludzi, miały zebrać się w Halmstad, skąd
miały wyruszyć w kierunku Jönköping. Z rejonu tego miasta Chrystian IV
zamierzał kontynuować uderzenie w kierunku Sztokholmu.
Przewidywano
także uderzenie od strony Norwegii: z Jämtland w kierunku wschodnim oraz z
okolic Kongsvinger w kierunku jeziora Wener. Poza tym miano się ograniczyć do
obrony granicy norweskiej. Norwegia miała wystawić około 10 000 ludzi.
Szybko
jednak okazało się, że plan Chrystiana IV musi ulec pewnym modyfikacjom. Dania
nie dysponowała armią stałą, przede wszystkim ze względu na obawy szlachty,
która obawiała się, że armia taka stać się może niebezpiecznym narzędziem w
ręku króla. Armię trzeba było wystawić drogą zaciągu, który jednak nie
przyniósł oczekiwanych rezultatów.
Główna
operacja przeciwko Jönköping została ograniczona do działań mających na celu
zmylenie i związanie części sił szwedzkich, aby te nie mogły przyjść z pomocą
oblężonemu Kalmarowi, którego zdobycie stało się głównym celem operacji. W
kwietniu 1611 r. udało się zebrać w Kristianopolu nieco ponad 4000 ludzi pod
osobistym dowództwem Chrystiana IV. Stąd wyruszono w kierunku Kalmaru. Nie
doszło do skutku uderzenie z Norwegii. Norwescy chłopi byli niechętni wojnie
zaczepnej ze Szwecją. Brakowało tam także broni i dowódców.
Przygotowania szwedzkie
Karol
IX nie wiedział o problemach duńskich. W Szwecji trwały przygotowania do
odparcia spodziewanego ataku ze strony Danii. Wiosną 1611 r. Rada Królestwa
zażądała odwołania sił szwedzkich z Rosji i przerzucenia ich do obrony kraju.
Król nie wyraził na to zgody. Riksdag w Örebro uchwalił znaczne zaciągi i nowe
podatki na utrzymanie twierdz i obserwację granic.
Zimą
1610/1611 r. prowadzono intensywne prace nad dozbrojeniem i przygotowaniem
floty do działań. Działania te były jednak podjęte zbyt późno i wiosną 1611 r.
niewiele szwedzkich okrętów mogło wejść do działań. Jeszcze pod koniec kwietnia
trwały prace nad jej dozbrajaniem w portach w Sztokholmie, Älvsborgu, Nyköping
i Kalmarze. W tym czasie okręty duńskie kierowały się już ku wybrzeżom
szwedzkim.
W
końcu marca 1611 r. zarządzono mobilizację i koncentrację w wyznaczonych
miejscach. Informacje o przygotowaniach duńskich było jedynie szczątkowe,
oparte na niepewnych raportach i przypuszczeniach dowódców szwedzkich co do
kierunku uderzeń duńskich. Dużą rolę odgrywała tu znajomość terenu oraz jego
specyfika. Wykorzystano także zachowane w tradycji doświadczenia poprzednich
wojen, prowadzonych od czasów średniowiecza.
W
końcu kwietnia 1611 r., kiedy nadeszło duńskie wypowiedzenie wojny, wojska
szwedzkie były ugrupowane następująco: 1) wzdłuż granic oddziały chłopskiego
pospolitego ruszenia z prowincji pogranicznych wzmocnione oddziałami jazdy i
piechoty z armii regularnej, 2) w Västergötland oddział około 3000 ludzi w
okolicach twierdzy Älvsborg u ujścia rzeki Göta älv, 3) w rejonie Jönköping
oddział około 1250 ludzi, 4) jeźdźcy ze Smålandu zostali wysunięci do Värnamo,
5) załogę Kalmaru stanowiło około 1200 ludzi oraz pewna liczba milicji
mieszczańskiej, 6) w Östergötlandzie oddział księcia Jana w sile około 1100
ludzi, którzy mieli przeciwdziałać ewentualnym próbom duńskiego lądowania na
wybrzeżu lub połączyć się z oddziałem w Jönköping, 7) oddziały z pozostałych
części Szwecji, około 4000 ludzi, zbierały się w Örebro, skąd stosunkowo szybko
mogły wyruszyć w kierunku Jönköping. W Örebro przebywał król Karol IX wraz ze
swą kancelarią oraz młody następca tronu, książę Gustaw Adolf.
Początek wojny
W
kwietniu 1611 r. herold duński odczytał w Örebro przed Karolem IX wypowiedzenie
wojny. Główne uderzenie Chrystiana IV zostało skierowane na Kalmar. Miasto
kapitulowało już w maju. Zamek kalmarski został zdobyty szturmem na początku
sierpnia 1611 r. W porcie kalmarskim zostało zatopionych przez własnę załogi 20
okrętów szwedzkich. Poza tym strona duńska nie miała innych większych sukcesów.
Gustaw
II Adolf, który uczestniczył w walkach pod Kalmarem, objął tron szwedzki po
śmierci Karola IX (30 października 1611 r.). Głownym zadaniem nowego króla było
odparcie ataku duńskiego.
Strona
duńska nie przejawiała większej aktywności zimą 1611/1612 r. Inicjatywę przejął
Gustaw II Adolf, który przeprowadził niszczycielski atak na Skanię, aby w ten
sposób utrudnić dowóz zaopatrzenia dla wojsk duńskich. W drodze powrotnej król
szwedzki został wraz z swym oddziałem zaskoczony przez Duńczyków pod Vittsjö.
Zimą
1611/1612 r. Szwedzi przeprowadzili także niszczycielski atak na Halland, gdzie
m.in. spalili Varberg, aby w ten sposób utrudnić stronie duńskiej przygotowania
do kampanii letniej 1612 r.
Działania wojenne w 1612 r.
Duńczycy
zamierzali, podobnie jak podczas I wojny północnej (1563–1570) odciąć Szwecję i
uniemożliwić jej komunikację z zagranicą. Zamiar ten ułatwić miał duża przewaga
floty duńskiej na morzu. Dzięki zajęciu Kalmaru flota duńska uzyskała dogodną
bazę, skąd mogła blokować żeglugę szwedzką na południowym Bałtyku. Na zachodzie
Älvsborg był zablokowany od strony morza. Z czasem rozpoczęto oblężenie
twierdzy, która kapitulowała w maju 1612 r. Następnie kapitulowała twierdza
Gullberg (na miejscu współczesnego Göteborga). Szwecja została odcięta od morza
zachodniego. We wrześniu 1612 r. Chrystian IV podjął nieudaną próbę zajęcia
Sztokholmu przy pomocy floty.
Pomimo,
że plan Chrystiana IV szybkiego zajęcia całej Szwecji nie powiódł się, to
strona duńska odniosła w wojnie duże sukcesy. Jednak do osiągnięcia pełnego
sukcesu zabrakło pieniędzy na opłacenie żołnierzy zaciężnych, z którzy
stanowili gros sił duńskich.
Zakończenie wojny. Pokój w Knäred (1613)
Jesienią
1612 r. rozpoczęto negocjacje pokojowe z udziałem mediatorów angielskich.
Doprowadziły one do zawarcia pokoju w Knäred w styczniu 1613 r. Warunki dla
strony szwedzkiej były ciężkie. Szwecja musiała ustąpić we wszystkich kwestiach
spornych, które doprowadziły do wybuchu wojny. Szwedzi wycofali wszelkie
pretensje do wybrzeża norweskiego na północy. Duńczycy mogli prowadzić wolny
handel z Rygą i innymi portami dotychczas blokowanymi przez Szwedów. Älvsborg
oraz siedem okręgów (härad) w
Västergötlandzie miało pozostać w rękach duńskich jako zastaw pod wypłatę sumy
miliona riksdalerów tytułem odszkodowań (Älvsborgslösen).
Suma ta miała być wypłacana corocznie w wysokości ¼ całości w okresie 1616–1619.
Wyliczono, że suma ta odpowiadała 2/3 dochodów ze żniw w całym krju w okresie 6
lat. Konieczne stało się zaciągnięcie zagranicznej pożyczki, której spłatę mógł
umożliwić wzrost eksportu szwedzkiego, przede wszystkim miedzi, której głownym
odbiorcom stała się Holandia.
Odcięcie
Szwecji od Zachodu, zarówno podczas I wojny północnej i wojny kalmarskiej,
uzmysłowiło szwedzkiemu kierownictwu państwa, na którego czele stanął kanclerz
Axel Oxenstierna, że jedynym skutecznym sposobem na ostateczne zażegnanie
niebezpieczeństwa duńskiego „osaczenia” jest zdobycie jak najszerszego dostępu
do morza zachodniego i odebranie Danii jej prowincji położonych na Półwyspie
Skandynawskim (Skåneland). Cel ten stał się jednym z głównych założeń polityki
zagranicznej Szwecji.
Bibliografia
Anusik
Zbigniew, Gustaw II Adolf (Wrocław:
Ossolineum 2009).
Den
Svenska Historien. Band 5 Sverige blir en stormakt (Stockholm: Bonnier, 1992).
Gustaf II Adolf. Minnesskrift på
300-årsdagen av slaget vid Lützen utarbetad inom Generalstabens Krigshistoriska
Avdelning (Stockholm: Tullbergs förlag 1932).
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz