Scandza: Gustaw I Waza (ok. 1496

Regent Szwecji (1521–1523)

Król Szwecji (1523–1560)

Gustaw Waza, mal. Jacob Binck, 1542 r.
(portret w zbiorach Uniwersytetu w Uppsali)
(Wikimedia Commons)

Gustaw I Waza, szw. Gustav I lub Gustav Vasa (ok. 1496–1560) – król Szwecji (1523–1560) i jej regent (1521–1523) w czasie wojny wyzwoleńczej z Danią. Urodził się prawdopodobnie 12 maja 1496 r. w posiadłości Lindholmen w parafii Orkesta lub w Rydboholm w parafii Östra Ryd. Obie posiadłości leżą w Upplandzie i w tym czasie należały do jego rodziny. Był synem członka Rady Królestwa Erika Johanssona (Vasa) (ok. 1470–1520) i Cecili Månsdotter (Eka) (ok. 1475–1522).

Założyciel dynastii Wazów, przekształcił państwo w silnie scentralizowaną monarchię dziedziczną. Zaprowadził w Szwecji reformację luterańską (1527). Forma Gustaw Waza jest anachronizmem, której użycie jest poświadczone najwcześniej w 1739 r. W czasach przed wstąpieniem na tron nazywał siebie Gustawem Erikssonem (Gustav Eriksson).

Zmarł 29 września 1560 r. na zamku Trzech Koron w Sztokholmie. Został uroczyście pochowany 21 grudnia 1560 r. w katedrze w Uppsali.

Życiorys

Jego rodzice należeli do starych rodów możnowładczych południowego Upplandu, skoligaconych z innymi wpływowymi rodami. Przez matkę był spokrewniony z regentem Stenem Sture Starszym (1470–1497 i 1501–1503), który był jego wujem. Siostra przyrodnia matki, Kristina Nilsdotter (Gyllenstierna), była żoną regenta Stena Sture Młodszego (1512–1520).

Informacje na temat jego dzieciństwa i wczesnej młodości są niepewne. Ustalenie pewnych faktów na podstawie późniejszych przekazów jest trudne ze względu na dużą liczbę mitów i sprzecznych informacji. Podstawowe wykształcenie miał zdobyć w szkole w Uppsali, gdzie miał też rzekomo odbyć studia. Według spisanej ok. 1560 r. z polecenia Gustawa Wazy kroniki Pedera Svarta, w 1514 r. przyszły król został dworzaninem regenta Stena Sture Młodszego. Duży wpływ na poglądy Gustawa, jako przeciwnika unii kalmarskiej i Danii oraz zwolennika nieograniczonych praw władcy, wywarł przebywający na dworze regenta jego bliski doradca, Hemming Gadh. Gustaw został także wprowadzony przez swojego ojca w sprawy związane z zarządzaniem majątkiem w Rydboholm.

W 1518 r., w czasie drugiej nieudanej wyprawy króla duńskiego Chrystiana II na Sztokholm przeciw regentowi Stenowi Sture Młodszemu, uczestniczył w bitwie pod Brännkyrka, gdzie według tradycji (kronika Pedera Svarta) miał nieść główną chorągwię królestwa (huvudbaner). Wątpliwe jest jednak, że tak zaszczytna funkcja została powierzona tak młodej i jeszcze niedoświadczonej osobie, a informacja przekazana przez Pedera Swarta w spisanej wiele lat później kronice miała na celu podkreślenie rangi i odwagi przyszłego króla (Larsson 2002, s. 40).

W październiku tego samego roku znalazł się wśród sześciu zakładników, którzy zostali wywiezieni przez Chrystiana II do Danii. Gustaw został umieszczony u Erika Eriksena Bannera, dalekiego krewnego, na zamku Kalø na Jutlandii, gdzie był przetrzymywany prawie rok.

Wczesną jesienią 1519 r. udało mu się uciec i przedostać do Lubeki, dokąd przybył 30 września rzekomo przebrany, według jednej z wersji, za poganiacza wołów. 31 maja 1520 r. przedostał się drogą morską do Szwecji, schodząc na ląd na przylądku Stensö udde na południe od oblężonego w tym czasie przez Duńczyków Kalmaru. Tutaj przekonał się, że oblegani nie przejawiają większej woli walki i udał się w dalszą drogę przez Småland i Östergötland w kierunku Doliny Melaru. W tym czasie kapitulował Kalmar i Sztokholm, a 4 listopada 1520 r. Chrystian II został koronowany na króla Szwecji. Kilka dni później doszło do wydarzeń „krwawej łaźni sztokholmskiej”.

Pod koniec 1520 r. przybył do Dalarna, prowincji tradycyjnie wiernej stronnictwu Sturów, gdzie spodziewał się uzyskać pomoc przeciw Chrystianowi II. Wiadomości na temat jego początkowej działalności w Dalarna są niepewne i zostały ukoloryzowane przez późniejszą tradycję w serię bohaterskich przygód. W styczniu 1521 r. został wybrany w Mora przez mieszkańców Dalarna na ich przywódcę (hövitsman), po czym stanął na czele udanego powstania przeciw Chrystianowi II. Powstanie szybko rozszerzało się i wkrótce objęło cały kraj.

Na zjeździe w Vadstena w sierpniu 1521 r. został obrany regentem (riksförestånadare), a jego pozycja wodza wszystkich sił szwedzkich w walce z Chrystianem II stawała się coraz mocniejsza. W 1522 r. udało mu się uzyskać za cenę ustępstw handlowych pomoc Lubeki w formie okrętów, najemników i pieniędzy. Zakupione w Lubece okręty dały początek szwedzkiej flocie wojennej.

Pomoc Lubeki zadecydowała o sukcesie powstania w Szwecji. Wiosną 1523 r. w Danii wybuchło powstanie przeciw Chrystianowi II, którego zdetronizowano. 6 czerwca 1523 r. Gustaw Waza został wybrany w Strängnäs królem Szwecji, 23 czerwca wjechał uroczyście do Sztokholmu przez Bramę Południową.

…

Rodzina i potomstwo

24 września 1531 r. poślubił w sztokholmskim Storkyrka Katarzynę saską (1513–1535), córkę księcia Saksonii-Lauenburga Magnusa I. Z tego związku pochodził:

- Eryk XIV (1533–1577), król Szwecji (1560–1568).

Jego drugą żoną była poślubiona 1 października 1536 r. w Uppsali Małgorzata Eriksdotter (Leijonhufvud) (1515–1551), z którą miał dziesięcioro dzieci:

- Jan III (1537–1592), książę Finlandii (1556–1563), król Szwecji (1568-1592)

- Katarzyna (1539–1610)

- Cecylia (1540–1627)

- Magnus (1542–1595), książę Östergötlandu

- Karol urodzony i zmarły w 1544 r.

- Anna (1545–1610)

- Sten (1546–1547)

- Zofia (1547–1611)

- Elżbieta (1549–1597)

- Karol IX (1550–1611), regent (1599–1604) i król Szwecji (1604–1611).

Po raz trzeci ożenił się 22 sierpnia 1552 r. w Vadstena z o wiele lat młodszą od siebie Katarzyną Gustavsdotter (Stenbock) (1535–1621), z którą nie miał dzieci.

Ikonografia (wybór)

Portrety