Chrystianizacja Szwecji (IX–XII w.)

Prawdopodobnie pierwszymi chrześcijanami w Szwecji byli wracający z kontynentu pojedynczy wojownicy i kupcy oraz pochodzący stamtąd niewolnicy. W swych wyprawach na Zachód wikingowie zetknęli się z frankijską i anglo-saską kulturą chrześcijańską, a na Wschodzie z misjonarzami Kościoła greckiego.

Duńczycy i Norwedzy mieli swoje główne powiązania skierowane na Zachód, Swearowie na Wschód, lecz najbliższe kontakty utrzymywali ze swymi skandynawskimi sąsiadami i to, co działo się w obu tych krajach miało bezpośredni wpływ na wydarzenia w Szwecji.

Pierwsi misjonarze w Europie

Początkowo Kościół rzymski nie organizował żadnych projektów misyjnych. Inicjatywy podejmowane w V–VI w. (np. św. Patryk w Irlandii) miały prywatny charakter. Biskupi wysyłali swoich misjonarzy do krajów pogańskich jedynie, aby pomóc chrześcijanom już tam żyjącym.

Dopiero ok. 600 r. papież Grzegorz I Wielki wysłał misjonarzy do angielskiego Kent z celem schrystianizowania tego kraju. Tamtejszy król, Aethelbercht, ochrzcił się i wsparł misjonarzy.

W VII w. trwała intensywna chrystianizacja Wysp Brytyjskich oraz obecnych Niemiec i państw Beneluxu. Władcy torowali drogę mieczem dla misjonarzy (np. Karol Wielki w Saksonii). W VII–VIII w. cała Europa Zachodnia, poza Skandynawią, została schrystianizowana. Tam, gdzie za misjonarzami nie szła armia frankijska próby chrystianizacji kończyły się niepowodzeniem (np. anglosaski misjonarz Willibrord, zm. 739, „apostoł Fryzów”, biskup Utrechtu i jego próba chrystianizacji Danii).

Rywalizacja misjonarzy anglosaskich i niemieckich w Skandynawii

W drugiej połowie X w. wpływy niemieckie w Danii, która została podporządkowana niemieckiej organizacji kościelnej i arcybiskupstwu Hamburga-Bremy, były silne. Wyprawy królów duńskich i norweskich do Anglii przyniosły ze sobą m.in. wzrost wpływów kultury anglosaskiej na Skandynawię. Olav Haraldson przywiózł ze sobą misjonarzy angielskich, którzy działali w Norwegii i Szwecji (m.in. św. Zygfryd). Kanut I Wielki, syn Swena Widłobrodego, król Anglii od 1016 r., wysłał angielskich biskupów do Danii, kiedy w 1018 r. stał się także jej władcą.

Aby przeszkodzić dominacji wpływów misji anglosaskiej na Północy, arcybiskupi Hamburga-Bremy skłócał przeciw sobie królów skandynawskich. Rywalizacja pomiędzy misją niemiecką i angielską trwać miała do ok. 1100 r., od kiedy przyjęło się uważać okres misyjny za zakończony, a Szwecję za schrystianizowaną. Kościoły nordyckie uzyskały w tym okresie też własne arcybiskupstwa. Obydwie rywalizujące ze sobą misje pozostawiły swe ślady w kulturze szwedzkiej, z tym że misja niemiecka w późniejszym okresie.

Wpływy angielskie widoczne są na zdobieniach monet i kamieni runicznych. Kościoły kamienne w Västergötlandzie, które ok. 1100 r. zaczęto budować na miejscu wcześniejszych kościołów drewnianych (stavkyrkor), wzorowane są na kościołach anglonormandzkich. Także kościoły w Sigtuna, S:t Olov i S:t Per, datowane na koniec XII w., pod względem architektury podobne są do wzorów anglonormandzkich. Podobne wpływy niemieckie nie występują. Wpływy angielskie widoczne są także w średniowiecznym języku liturgicznym oraz słowach odnoszących się do budownictwa kościelnego. Jednak terminy związane z organizacją kościelną pochodzą z niemieckiego. Dopiero po 1100 r. wpływy misji niemieckiej zaczynają dominować, równocześnie z ekspansją handlu niemieckiego na Północ.

Pierwsi misjonarze w Szwecji

Przejście Szwecji na chrześcijaństwo było procesem długotrwałym, nieznany jest, poza kilkoma epizodami, dokładniejszy przebieg tego procesu.

Misja Ansgara

Państwo Franków było pierwszym państwem, gdzie ekspansja polityczna szła w parze z misjonarzami. W czasach następcy Karola Wielkiego, Ludwika Pobożnego (zm. 840), państwo Franków wplątało się w walki o tron w Danii. Równocześnie cesarz wspierał działalność misyjną na Północy, i to z jego inicjatywy Ansgar został wysłany do Danii i Szwecji.

Doradca Ludwika Pobożnego, arcybiskup Ebon z Reims, został wyznaczony przez papieża w 822 r. legatem Północy, odpowiedzialnym za chrystianizację Skandynawii, z siedzibą w Hamburgu-Bremie. Król Swearów Björn miał poprosić cesarza Ludwika o wysłanie misjonarzy do Birki ze względu na dużą liczbę cudzoziemskich kupców chrześcijańskich przebywających w mieście. Przychylni chrześcíjaństwu mieli też być mieszkańcy Birki. Prawdopodobnie tak dobrego przyjęcia Ansgar nie otrzymałby w pozostałych częściach kraju.

Cesarz Ludwik Pobożny wysłał w 826 r. mnicha Ansgara do duńskiego Hedeby. Ansgar był mnichem benedyktyńskim w klasztorach w Corbie i w Corvey. Po pobycie w Hedeby, wyruszył w 829–830 r. w podróż misyjną do Birki, gdzie założył pierwszą znaną gminę chrześcijańską w Szwecji. Po pewnym czasie wrócił na południe, gdzie otrzymał godność biskupa Hamburga, skąd odpowiadać miał za chrystianizację Północy. Projekt ten biskup hamburski musiał jednak odłożyć. W 845 r. Hamburg został splądrowany przez wikingów.

Ansgar przeniósł się do Bremy, gdzie w 848 r. został arcybiskupem. Kontynuował swoją działalność misyjną na Północy, odnosząc pewne sukcesy w Danii, ale gmina chrześcijańska w Birce nie rozwijała się. Ok. 852 r. Ansgar ponownie przybył do Birki, ale nie pozyskał tu nowych wiernych.

Wiedza o Ansgarze i jego próbie misyjnej w Szwecji opiera się jedynie na jego hagiografii Vita Anskarii, spisanej przez Rimberta w latach 865–876. Rimbert (zm. 888), który także odwiedził Północ i objął po Ansgarze urząd arcybiskupa, miał na celu pokazanie swego poprzednika jako świętego; i tak też go przedstawił.

Działalność misyjna na Północy w X w.

Już w IX w. wielu duńskich królów pozwoliło się ochrzcić i od X w. Danię zaczęto zaliczać do państw chrześcijańskich.

W 936 r. do Birki udać się miał arcybiskup Hamburga i Bremy – Unni. Jego wizyta nie przyniosła efektów.

Przekaz Adama z Bremy

Adam był przełożonym szkoły katedralnej w Bremie. Spisał w latach 70. XI w. historię kościelną archidiecezji hambursko-bremeńskiej. Wydaje się, że posiadał dobre źródła do opisywanej przez siebie przeszłości, jednakże jego przekaz jest dość tendencyjny, podkreślający przede wszystkim zasługi północnoniemieckiego arcybiskupstwa i należy do niego podchodzić z pewną ostrożnością.

Po niepowodzeniu pierwszej misji w Birce nie ma pewnych wiadomości o postępach chrześcijaństwa w Szwecji. Właściwie jedynym źródłem jest Adam z Bremy, który jednak przekazuje jedynie pojedyncze wydarzenia z dziejów chrystianizacji Szwecji. Pierwszym ochrzczonym szwedzkim królem miał być Erik Segersäll, znany ze zwycięstwa w bitwie pod Fyrisvallarna. Według Adama z Bremy król Erik Segersäll miał przyjąć chrzest w Danii ok. 990 r., kiedy władał tym krajem. Po powrocie do Uppsali miał jednak powrócić do pogaństwa.

Za decydujący w historii chrześcijaństwa w Szwecji uważa się chrzest króla Olofa Skötkonunga (zm. 1022 r.). Olof Eriksson Skötkonung jest przychylnie przedstawiony przez Adama z Bremy za swą sympatię dla chrześcijaństwa.

Religia pogańska była jednak szczególnie mocna wśród Swearów w Svealandzie. Z tego powodu Olof Skötkonung musiał przenieść się do bardziej schrystianizowanego Västergötlandu. Za swą siedzibę wybrał Husaby, gdzie według legendy miał zostać ochrzczony w 1022 r. przez św. Zygfryda.

Starsze Västgötalagen (spisane w latach 20. XIII w.) podaje w swoim spisie władców: „Olof Skötkonung był pierwszym chrześcijańskim królem w Szwecji. Został on ochrzczony w źródle nazywanym Birgitta, położonym w pobliżu Husaby, przez biskupa Sigfrida” (DSH, Bd 1, s. 201).

W Skara erygowano w 1014 r., wspierane przez króla Olofa, pierwsze szwedzkie biskupstwo, z biskupem Turgotem jako zwierzchnikiem wszystkich chrześcijan w Szwecji.

Następcy Olofa Skötkonunga, królowie Anund Jakob, Emund Starszy oraz Stenkil, byli wszyscy ochrzczeni i władali całym państwem. Według Adama z Bremy król Stenkil wspierać miał działalność misyjną między Swearami. W czasie panowania Stenkila i prawdopodobnie z jego wsparciem powołano nowe biskupstwo w Sigtuna.

Reakcja pogańska w Svealandzie

Jednakże reakcja pogańska wśród Swearów zmusiła biskupa Sigtuny, Adalvarda Młodszego do opuszczenia nowo ustanowionego biskupstwa. Adalvard Młodszy wraz z biskupem Egino w Lund planowali spalić świątynie uppsalską, lecz od tego zamiaru odwiódł ich król Stenkil, obawiając się konsekwencji. Wkrótce potem zmarł biskup Skary, Adalvard Starszy i oba szwedzkie biskupstwa były opróżnione. Następcy, wyznaczeni w Hamburgu, ze względu na niepewną sytuację w Szwecji po śmierci Stenkila w 1066 r., nie wyruszyli do swoich diecezji. Pogaństwo szczególnie mocne było w Svealandzie, zaś chrześcijństwo umocniło się w Västergötlandzie.

W 1080 r. papież napisał list do „króla I w Szwecji”, lecz list wysłany rok później adresowany był do „I i A, królow Västgötów”. Bez wątpienia „I” w obu listach dotyczą Inge Starszego, syna Stenkila. Inge Starszy, podobnie jak wcześniej Olov Skötkonung, miał być wypędzony przez Swearów do Västergötlandu. Prawdopodobnie Inge Starszy i jego królowa Helena ufundowali pierwszy klasztor we Vreta w Östergötlandzie.

Niewiadomo kiedy i w jakich okolicznościach złamano opór pogański w Svealandzie, jeszcze pod sam koniec XI w. istniała świątynia pogańska w Uppsali. Przekaz Adama z Bremy kończy się w chwili, gdy oba szwedzkie biskupstwa są opróżnione. Wspomina także o siedzibie biskupiej w Birce, ale informacja ta jest wątpliwa, gdyż w innym, miejscu wspomina, że Birka została porzucona przez mieszkańców.

W spisie siedzib biskupich w Szwecji, pochodzącego z ok. 1120 r. i zachowanego we Florencji, wymienione są nazwy, które można przetłumaczyć jako: Skara, Sigtuna, Linköping, Eskilstuna, Strägnäs i Västerås. Te fragmentaryczne przekazy świadczą o głębokich przemianach społecznych. Najsilniejszy opór nauka chrześcijańska napotkała w Svealandzie, skąd zostali wygnani ochrzczeni Olov Skötkonng i Inge Starszy. Pozycja biskupstwa w Sigtunie była niepewna jeszcze pod koniec XI w.

Pogaństwo trwało jeszcze długo i zostawiło za sobą wiele śladów, nie tylko w XI-wiecznych walkach o władzę i niepewnych przekazach o męczeństwie misjonarzy, lecz też znalazło swe odbicie w spisanych o wiele później prawach dzielnicowych, bezwzględnie zakazujących czczenie starych bóstw: „Nikt nie będzie składał ofiar bóstwom i nikt nie będzie czcił świętych gai i kamieni” – według Upplandslagen z 1296 r. „Składanie ofiar jest całkowicie zakazane, podobnie jak i wszystkie stare zwyczaje pogańskie. Nikt nie będzie wzywał pogańskich bogów, ani czcił miejsc” – według Gutalagen. (za: DSH, Bd 1, s.202).

Tekst prawa wskazuje na dawne miejsca kultu i składania ofiar, które znamy z zachowanych nazw miejscowych: Torslunda, Torshälla, Onsala, Frölunda i Frövi oraz przede wszystkim świątynia pogańska w Uppsali, którą Adam z Bremy opisują jako najświętsze miejsce pogan. Walka chrześcijaństwa z pogaństwem nie dotyczyła samej wiary czy nauki, lecz kultu. Kiedy nieurodzaj albo inne klęski spadały na kraj, ich powodu doszukiwano się w zaprzestaniu składania ofiar dawnym bogom – opowiada o tym angielsko-duński mnich Ælnoth (Ailnoth) w swojej hagiograficznej legendzie o królu duńskim Kanucie IV z początku XII w. Nową wiarę przyjmowali najpierw możni, góra społeczeństwa, następnie ich otoczenie i w końcu zwykli mieszkańcy. Królowie przechodząc na wiarę chrześcijańską tracili swoją pozycję kapłana w kulcie pogańskim.

Chrześcijaństwo w Szwecji

W XI i XII w. Szwedzi oficjalnie przeszli na chrześcijaństwo, czyli przyjęli Ewangelię, kościoły, chrzty, msze, rytuały pogrzebowe, modlitwy itd. Niewiadomo na ile przyjęto nową wiarę w wymiarze duchowym. Szwecja stała się częścią świata chrześcijańskiego, częścią kulturową Europy Zachodniej. Zwycięstwo chrześcijaństwa zależało od obupólnych korzyści możnych i Kościoła. Była to najpierw religia elit, która przynosiła ze sobą nowe postrzeganie władzy świeckiej. Piśmienni księża tworzyli zręby administracji państwowej na wzór kontynentalny. Władza królewska pochodziła z nadania od Boga, „król z Bożej łaski”. Król według nauki księży, nie miał swej władzy od możnych czy ludu, lecz od samego Boga, przed którym był też odpowiedzialny.

Początkowo chrześcijaństwo najmocniejsze było w Västergötlandzie, tam też na początku XI w. założono najstarsze biskupstwo, w Skara. Z Västergötlandu nowa wiara szerzyła się dalej na północ, w kierunku Melaru. Kamienie runiczne świadczą o przejściu wielu możnych rodów w Upplandzie na chrześcijaństwo.

Grupy pogańskie istniały jednak jeszcze w XII w. Sami chrześcijanie byli też wewnętrznie rozbici. Rywalizowały ze sobą o wpływy na Północy misjonarze z północnych Niemiec (Brema-Hamburg), misjonarze z Anglii oraz misjonarze bez określonej podległości. Z rywalizacji zwycięsko wyszli misjonarze niemieccy.

Bibliografia

Andersson Ingvar, Dzieje Szwecji (Warszawa: PIW 1967).

Boken om Sveriges historia (Stockholm: Forum 1999).

Den Svenska Historien. Band 1 Från stenålder till vikingatid (Stockholm: Bonnier 1992)

Den Svenska Historien. Band 2 Från Birger Jarl till Kalmarunionen (Stockholm: Bonnier 1992).

Harrison Dick, Sveriges historia medeltiden (Stockholm: Liber 2002).

Kersten Adam, Historia Szwecji (Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1973).

Ljungqvist Charpentier Fredrik, Den långa medeltiden. De nordiska ländernas historia från folkvandringstid till reformation (Stockholm: Dialogos 2015).

Rosén Jerker, Svensk historia. Tiden före 1718 (Lund: Esselte Studium, 4:e uppl. 1978).

Åberg Alf, Vår svenska historia (Stockholm: Natur och kultur 1978).